خشکسالی و کم آبی در ایران یک واقعیت اقلیمی است و با توجه به روند روزافزون نیاز بخش های مختلف به آب، این مشکل در سال های آینده حادتر نیز خواهد شد. بهره وری مصرف آب یکی از شاخص های مصرف بهینه آب آبیاری است که به عنوان شاخصی متقن و علمی برای سنجش مصرف بهینه آب و تولیدات کشاورزی محسوب میشود.
مطابق با تعریف کلی، بهره وری آب نسبتی است که در یادداشت تحلیلی مخرج کسر آن آب کاربردی (آب آبیاری، بارش) و در صورت آن موارد متنابهی از مفاهیم کمی قرار میگیرد. این موارد مشتمل بر عملکرد محصول، میزان درآمد (سود) خالص، میزان انرژی تولیدی، میزان کالری تولیدی، میزان ارزش افزوده و …. میشود. عموماً دو مفهوم بهره وری فیزیکی و اقتصادی آب، کاربرد بیشتری داشته و در تحلیل ها و تصمیم گیری ها مورد استفاده قرار میگیرد. طبق تعریف، بهره وری فیزیکی مصرف آب عبارت از مقدار محصول تولید شده به ازای واحدحجم آب مصرفی است که بر حسب کیلوگرم بر مترمکعب بیان میشود.
روش های ارتقای بهره وری مصرف آب:
برای ارتقای بهره وری آب دو شیوه مستقیم و غیرمستقیم وجود دارد، که پرداختن به همه ی آن ها در حوصله این گفتار نمیگنجد.
الف): شیوه مستقیم
در شیوه مستقیم با سه راهکار میتوان برای بهبود بهره وری اقدام کرد:
1) افزایش صورت کسر بدون اینکه در میزان آب مصرفی تغییری حاصل شود. در این شیوه، بدون اینکه میزان آب کاربردی کاهش یابد، صورت کسر افزایش مییابد. اصلاح برنامه کودی (تغذیه)، تغییر رقم، بهبود مدیریت های زراعی (زمان کاشت، نحوه ی تهیه زمین، ماشین کاشت، کنترل علف های هرز، مبارزه با آفات و بیماری ها و ……) راهکارهایی است که بدون کاهش آب مصرفی، سبب افزایش صورت کسر و در نتیجه بهبود بهره وری آب خواهد شد. همچنین کاهش هزینه ها و نیز انجام اقدامات تکمیلی برای بهبود کیفیت محصول سبب افزایش صورت کسر میشود.
2) کاهش مخرج کسر یعنی اجرای برنامه کاهش آب کاربردی با شناخت رفتار فیزیولوژیک گیاهی، شناخت مصارف غیرمفید و انجام تمهیدات برای کنترل آن ها، اصلاح عملیات زراعی برای کاهش آب مصرفی مثل اصلاح تاریخ کشت، تغییر شیوه کشت مثلا اجرای کشت نشایی، اصلاح آرایش کشت، اصلاح روش آبیاری (از روش های سنتی به سامانه های نوین آبیاری).
3) روش تلفیقی، بدین مفهوم که همزمان با کاهش مخرج کسر، صورت کسر نیز افزایش یابد. در این راهکار، شناخت مصارف غیرمفید، شناخت رفتار فیزیولوژیک گیاهی، اصلاح روش آبیاری همراه با اصلاح مدیریت مصرف کود و عملیات زراعی مواردی هستند که توأمان به کاهش مخرج کسر و افزایش صورت کسر منجر خواهد شد.
ب) شیوه غیرمستقیم
در این شیوه اساساً به فرآیندهایی پرداخته میشود که اگرچه بسیار اهمیت دارد و برای آن نهاده های مختلف مصرف شده، اما مورد توجه واقع نمیشوند. ضایعات محصول از زمان برداشت تا رسیدن بدست مصرف کننده، تلفات انرژی ماشین های کشاورزی و آبیاری، آبشویی کودها و خسارات ناشی از مخاطرات بخش کشاورزی از جمله موارد از دست رفتن محصولات کشاورزی هستند. بدیهی است فرضاً با کاربرد کودهای پتاسه میتوان مقاومت محصول به سرمازدگی را افزایش داد، یا کاربرد دمنده ها، انجام آبیاری و ایجاد بادشکن ها و دیگر شیوه های مقابله با مخاطرات کشاورزی، در کاهش خسارات مؤثر خواهند بود و در نتیجه بهره وری تولید افزایش خواهد یافت. یا میزان ضایعات و افت برداشت برخی محصولات قابل ملاحظه می باشد، تمهیدات لازم برای کاهش ضایعات مانند تنظیم ادوات، اصلاح زمان برداشت، بسته بندی مناسب، ایجاد واحدهای فرآور و ایجاد زنجیره تولید تا مصرف، میتواند بطور غیرمستقیم در بهبود بهره وری مؤثر باشد.
